Jerzy Ficowski (1924–2006). Znak trwalszy niż my
Zmarły piętnaście lat temu Jerzy Ficowski pozostawił po sobie potężny dorobek poetycki, prozatorski, eseistyczny i przekładowy. Pisał o historii polskich Cyganów, o twórczości Brunona Schulza, przekładał wiersze Gabriela Garcii Lorki, tłumaczył i popularyzował lirykę Papuszy. Był autorem teksów piosenek, które śpiewali tak znani wykonawcy, jak Anna German, Irena Santor czy Maryla Rodowicz.
W czasie okupacji wstąpił do Armii Krajowej, walczył w Powstaniu Warszawskim. Jako poeta zadebiutował w roku 1948 zbiorem Ołowiani żołnierze. Studiował wtedy filozofię i socjologię na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie studiów podróżował po Polsce z taborem cygańskim. Efektem jego wieloletnich zainteresowań historią i kulturą romską były książki Cyganie polscy, Cyganie na polskich drogach, Cyganie w Polsce. Ponadto wydał zbiór baśni cygańskich Gałązka z drzewa słońca, tom wspomnień Demony cudzego strachu, a także Pod berłem króla pikowego. Sekrety cygańskich wróżb. Już w roku 1949 został przyjęty do Gypsy Lore Society – działającego w Wielkiej Brytanii towarzystwa badaczy cygańskiego folkloru.
Jednym z kilku jego życiowych dzieł była praca badawcza i edytorska związana z życiem i twórczością Bruno Schulza. W roku 1967 ogłosił, wielokrotnie potem wznawianą, poświęconą mu pionierską monografię Regiony wielkiej herezji, zaś w 1986 roku tom szkiców Okolice sklepów cynamonowych. Wcześniej, bo w roku 1964, ogłosił kanoniczny tom Prozy Schulza. Ponadto wydał Księgę listów pisarza z Drohobycza, tekę jego grafik Xięga bałwochwalcza oraz tom utworów rozproszonych, opowiadań, esejów i rysunków zatytułowany Republika marzeń.
Był poliglotą, władał między innymi niemieckim, francuskim i włoskim. Przetłumaczył także młodzieńcze wiersze Bolesława Leśmiana pisane po rosyjsku, opublikował kilka wyborów wierszy najwybitniejszego poety hiszpańskiego XX wieku, Federica Garcíi Lorki. To dzięki jego pasji translatorskiej i popularyzatorskiej poznaliśmy lirykę najsłynniejszej poetki cygańskiej Bronisławy Wajs, czyli Papuszy, ogłoszoną w książkach Pieśni mówione oraz Lesie ojcze mój. Ale nie tylko, bo zawdzięczamy Ficowskiemu także antologię rumuńskiej poezji ludowej Mistrz Manole oraz antologię poezji ludowej Żydów polskich Rodzynki z migdałami, wreszcie tomy poezji wielkich poetów żydowskich, takich jak uśmiercony w Auschwitz Icchak Kacenelson (Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie) oraz rozstrzelany w getcie w Krakowie Mordechaj Gebirtig (zbiór Pieśni). Nie sposób nie wspomnieć przy tej okazji, że jest Ficowski autorem wielu wierszy poświęconych Zagładzie. Do najsłynniejszych jego tomów należy Odczytanie popiołów z roku 1983, w którym znalazły się tak wybitne utwory, jak Epitafium żywcem umarłego, Egzekucja pamięci czy List do Marka Chagalla, do których akwaforty przygotował notabene sam Chagall.
Przez niemal całe życie uprawiał twórczość dla dzieci i młodzieży. Współpracował z takimi czasopismami dla młodych czytelników, jak „Płomyk” i „Płomyczek”. Pierwszą książkę dla dzieci, Syrenka, wydał już w roku 1957, potem były następne, między innymi O Swarogu Swarożycu, Śnieżne rymy białej zimy, Tęcza na niedzielę. Wielką popularność przyniosły mu teksty piosenek, które śpiewali: Irena Santor, Anna German, Jarema Stępowski, Jerzy Połomski, a także przedstawiciele tzw. big beatu – Michaj Burano oraz grupa Dżamble. Jego autorstwa są teksty takich piosenek, jak Jadą wozy kolorowe w wykonaniu Maryli Rodowicz, a także Furman, bodaj najsłynniejsza pieśń Stanisława Jopka i zespołu „Mazowsze”, wreszcie Woziwoda w interpretacji Jerzego Michotka.
Szedł własną drogą, był w pewnym sensie outsiderem, ale w roku 1975 podpisał się pod listem intelektualistów przeciwko planowanym zmianom w Konstytucji PRL, potem przystąpił do Komitetu Obrony Robotników. Do sierpnia 1980 roku był objęty zakazem druku. Jego zbiory wierszy Gryps oraz Errata ukazały się nakładem wydawnictw podziemnych oraz emigracyjnych. Współpracował z niezależnym czasopismem „Zapis”.
Mimo tego, że wypowiadał się w wielu gatunkach literackich, jego główną dziedziną była poezja. Jerzy Ficowski należy do najoryginalniejszych polskich poetów współczesnych. Posługiwał się własnym, wyjątkowym językiem. Był twórcą potrafiącym wydobyć z polszczyzny nieznane, ukryte tony. Ostatnie jego książki wydane za życia to tomy wierszy: Zawczas z poniewczasem z roku 2004 oraz ogłoszony kilka miesięcy przed śmiercią zbiór Pantareja. W wierszu Instrukcja napisał: „spróbujmy / przeminąć z powrotem / w nieodwracalny czas”, natomiast w ostatniej książce znalazł się wiersz Powrót Gutenberga, zaczynający się trójwersem: „a kiedy nie ma znaku / trwalszego niż my / nas też nie ma”. Słowa te zostały umieszczone na poświęconej mu tablicy na ścianie domu przy placu Inwalidów na Żoliborzu, gdzie mieszkał przez ostatnich dwadzieścia lat.
Był rodowitym warszawiakiem. Tu się urodził i tu zmarł. Został pochowany w tzw. alei profesorskiej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Jego ogromne archiwum znajduje się w Bibliotece Narodowej.