Zmarł Jan Tomkowski
Wybitny literaturoznawca, profesor Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, eseista i prozaik Jan Tomkowski zmarł w Warszawie 15 lipca. Miał siedemdziesiąt lat. Do jego najważniejszych książek należą zbiory szkiców Mistyka i herezja, Samobójcy i marzyciele, a także Dwadzieścia lat z literaturą 1977–1996. W roku 2021 uhonorowany został za całokształt pracy naukowej i pisarskiej Nagrodą Skrzydła Dedala.
Urodził w 1953 w Łodzi. Na Uniwersytecie Łódzkim studiował filologię polską oraz filozofię. W roku 1977 zadebiutował na łamach miesięcznika „Twórczość” rozprawą o Emanuelu Swedenborgu. W roku 1979 związał się zawodowo z Instytutem Badań Literackich, gdzie obronił doktorat i uzyskał habilitację. Pierwszą książkę wydał w 1984. Było to studium Juliusz Słowacki i tradycje mistyki europejskiej. W okresie stanu wojennego publikował pod pseudonimem Stanisław Krzysztofowicz w drugim obiegu, poza cenzurą, w czasopismach takich, jak: „Wezwanie”, „Kultura Niezależna” oraz „Bez dekretu”. W roku 1990 znalazł się w gronie współzałożycieli Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W 1994 przeprowadził się do Wrocławia, a rok później osiadł w Warszawie.
Pracę naukową i badawczą łączył z pracą popularyzatorską i dziennikarską. W latach 1990–1991 kierował działem kultury „Wiadomości Dnia” w Łodzi, natomiast w latach 1993–1994 regularnie publikował w „Liście Oceanicznym”, wydawanym w Toronto, natomiast na łamach stołecznego dziennika „Życie” redagował autorską rubrykę „Moja biblioteka”. Na przełomie XX i XXI wieku przez kilka lat prowadził w Polskim Radiu audycję „Biblioteka arcydzieł”.
Ogłosił wiele książek skierowanych do szerszej publiczności. Należą do nich prace o Juliuszu Verne’m, Williamie Blake’u, Jerzy Stempowskim i Leopoldzie Buczkowskim, a także albumowe edycje podręczników Literatura polska z 1993 czy Literatura powszechna według Jana Tomkowskiego z 1995, wreszcie Najkrótsza historia literatury polskiej z 2015. Ważną rolę w jego dorobku odgrywają zbiory szkiców o samotności Dom chińskiego mędrca z 2000 i o rozpaczy Ciemne skrzydła Ikara z 2010. Jest także autorem prac monograficznych Mój pozytywizm oraz Młoda Polska.
Był znakomitym erudytą, świetnym znawcą historii i sztuki eseju, czego dał wyraz w książce Moja historia eseju z 2013 oraz towarzyszącej jej antologii Polski esej literacki z 2017. Pozostawił po sobie wytrawne rozprawy o fenomenie biblioteki w książce Wojna książek, o twórczości francuskiego poety i eseisty Paula Valéry’ego czy o artystycznych pasjach rodzinnego klanu Wyspiańskich. Pisał w porywający, finezyjny, a przecież zrozumiały i przystępny sposób. Kochał literaturę całym sobą. Przekonać się mogli o tym jego studenci filologii polskiej i dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego oraz Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach, ale również słuchacze Studium Literacko-Artystycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Był także prozaikiem, autorem opowiadań i powieści. Już w 1986 ogłosił powieść Ragadon; potem przyszły następne, m.in. Opowieści Szeherezady, Judasz z ulicy Iglastej czy Jesień oraz Słońce Turinga z 2020.
Wśród najważniejszych książek, jakie ogłosił w ostatnich latach znajdują się ponadto Szkice młodopolskie oraz Szkice o literaturze polskiej XX wieku. Trzeba wspomnieć, że z uznaniem prasy literackiej i akademickiej spotkały się jego tomy rozpraw o nowoczesnej powieści polskiej Pokolenie Gombrowicza oraz obszerne studium Historia myśli od starożytności do XX wieku. Za książkę Klasztor Maulbronn był nominowany do Nagrody Literackiej w dziedzinie eseju, zaś za książkę Pan Tadeusz – poemat metafizyczny w roku 2020 otrzymał nagrodę miesięcznika „Nowe Książki”.
Był indywidualnością tyleż wyrazistą, co niezależną; był wszak intelektualistą z krwi i kości. Wszyscy ci, którzy go poznali osobiście, mogli się przekonać, że miał zdecydowany światopogląd, a przecież pozostawał człowiekiem skromnym, życzliwym młodym adeptom literaturoznawstwa i wreszcie fascynującym rozmówcą; nie unikającym dyskusji na trudne tematy, nie tylko literackie czy filozoficzne, ale również ideowe i polityczne.