100 lat temu urodził się Stanisław Lem - Aktualności - Biblioteka Narodowa

Stanisław Lem urodził się we Lwowie w rodzinie cenionego lekarza Samuela Lema. Podobno przyszedł na świat 13 września, lecz przesądni rodzice sprawili, by wpisano mu do metryki datę 12 września. Jest nie tylko najpopularniejszym na świecie polskim pisarzem, ale także najczęściej wydawanym. Jego utwory przetłumaczono na ponad czterdzieści języków, a łączny nakład jego książek przekroczył trzydzieści milionów egzemplarzy. Stanisław Lem to klasyk światowej literatury fantastyczno-naukowej. O takich jak on wybrańcach mówi się: pisarz kultowy.

Niemal w każdym zakątku świata można spotkać czytelników jego najgłośniejszych powieści i zbiorów opowiadań, takich jak: Astronauci, Solaris, Dzienniki gwiazdowe, Cyberiada, Katar czy Śledztwo. Stworzył całą galerię charakterystycznych i fascynujących postaci literackich w rodzaju Ijona Tichego, pilota Pirxa, profesora Tarantogi, konstruktorów Trurla i Klapaucjusza czy astronauty Krisa Kelvina. Ten ostatni pojawia się w Solaris z 1961 roku, powieści, którą sfilmował najpierw Andriej Tarkowski w roku 1972, a potem, w roku 2002 Steven Soderbergh (rolę Kelvina zagrał George Clooney). Powieści i opowiadania Lema były ekranizowane także przez Marka Piestraka, Edwarda Żebrowskiego i wielu innych, ale autor zadowolony był tylko z Przekładańca w reżyserii Andrzeja Wajdy z Bogumiłem Kobielą w roli głównej, a to dlatego, że – jak pół żartem, pół serio twierdził w wywiadach – sam napisał scenariusz tego filmu.

Maturę zdał w 1939 roku, potem studiował w Instytucie Medycznym we Lwowie. Studia kontynuował na Uniwersytecie Jagiellońskim już po wojnie, bowiem wraz z rodzicami w roku 1946 został repatriowany do Krakowa. Chociaż był z wykształcenia lekarzem, to jednak praktyki lekarskiej nigdy nie podjął. Jego powołaniem szybko okazała się literatura. Za młodu pisał wiersze, ich zestaw z lat 1946–1948 opublikował dopiero w roku 1975 w jednym tomie z Wysokim Zamkiem, wspomnieniami z czasów lwowskich. Z jednej strony pracował w Konserwatorium Naukoznawczym w Krakowie, publikował w „Polskim Tygodniku Lekarskim” i „Życiu Nauki”, zaś z drugiej nawiązał wieloletnią współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym”. Parał się także krytyką literacką. W 1947 roku ogłosił na łamach „TP” jedną z pierwszych recenzji Niepokoju – poetyckiego debiutu Tadeusza Różewicza.

Jego pierwszym ważnym dziełem są Astronauci z 1951 roku, powieść drukowana w odcinkach rok wcześniej na łamach „Sztandaru Młodych”. Również w odcinkach, ale na łamach „Przekroju”, w 1954 roku drukował pisarz powieść Obłok Magellana. Oprócz powieści takich, jak: Eden, Pamiętnik znaleziony w wannie, Powrót z gwiazd, Głos Pana, w dorobku tego autora znajdują się równie poczytne i znakomite pod względem literackim zbiory opowiadań SF: Dzienniki gwiazdowe, Bajki robotów, Niezwyciężony, Ratujmy kosmos. W kraju i na świecie wielką furorę zrobiły także książki Śledztwo oraz Katar, w których pisarz wykorzystał poetykę powieści detektywistycznej i kryminalnej.

Lem jest także autorem powieści Szpital Przemienienia, której akcja rozgrywa się w szpitalu psychiatrycznym w czasie okupacji niemieckiej, dodajmy – powieści jak najbardziej realistycznej. Powieść ta, wydana w roku 1955, jest pierwszą częścią trylogii Czas nieutracony, jednak trzeba dodać, że z dwu pozostałych części, Wśród umarłych oraz Powrót, autor był do tego stopnia niezadowolony, że nie godził się na ich wznowienia.

Był pisarzem z wielką twórczą inwencją. Dość wspomnieć, że w 1971 roku ogłosił Doskonałą próżnię, czyli zbiór recenzji z nieistniejących książek, a w roku 1973 Wielkość urojoną, czyli zbiór wstępów i przedmów do książek, których nikt nigdy nie napisał i nie wydał. A przecież jest także autorem znakomitych książek eseistycznych, ogłoszonych na przełomie lat 60. i 70., takich, jak: Summa technologie, Filozofia przypadku, Fantastyka i futurologia, wreszcie Rozprawy i szkice (1975). Na ten ostatni tom składają się teksty o Dostojewskim i Nabokovie, o Herbercie Georgu Wellsie i Philipie K. Dicku, o Stanisławie Grabińskim, Antonim Słonimskim i Ireneuszu Iredyńskim.

Był aktywny pisarsko i nad wyraz twórczy do końca życia. Dużo pisał, dużo publikował. Żadna jego książka nie przeszła bez echa. Na przełomie XX i XXI wieku wydał tomy felietonów: Lube czasy, Krótkie zwarcia, Rasa drapieżców, Sex Wars i Tajemnice chińskiego pokoju, które wcześniej drukował na łamach tak różnych pism, jak „Tygodnik Powszechny”, „Odra” czy „PC Magazine”. Jego dzieła zebrane, wydawane w latach 1998–2005 pod redakcją Jerzego Jarzębskiego, obejmują trzydzieści tomów! Udzielił także – osobno Stanisławowi Beresiowi i Tomaszowi Fiałkowskiemu – wyczerpujących wywiadów-rzek, w których mówił o swoim życiu, o własnym pisarstwie, o świecie, w którym żyjemy i związanych z tym niepokojach.

Był obdarzony wyjątkowo błyskotliwą inteligencją i wyrafinowanym poczuciem humoru. Tadeusz Konwicki w książce Wschody i zachody księżyca (1982) zapisał rzuconą przez Lema w jednym z wywiadów telewizyjnych refleksję: „Nikt nic nie czyta. Jeśli czyta, to nie rozumie. Jeśli zrozumie, to natychmiast zapomina”, zaś Tadeusz Nyczek w zbiorze felietonów Nawozy sztuczne dla starców i młodzieży (2021) przypomina, że gdy autora Inwazji z Aldebarana spytano, licząc na jego futurologiczne wizjonerstwo, jak kiedyś będzie, ten odpowiedział: „Zawsze inaczej”.

Prowadził bogatą korespondencję. Po jego śmierci ukazały się tomy jego korespondencji ze Sławomirem Mrożkiem, Ewą Lipską oraz Michaelem Kandlem, amerykańskim slawistą i pisarzem SF, a także Listy albo opór materii, czyli wybór listów do różnych osób oraz instytucji. W Bibliotece Narodowej przechowywane są listy Stanisława Lema do poety Antoniego Słonimskiego, do filozofa Leszka Kołakowskiego, prozaika Jana Józefa Szczepańskiego, a także do urodzonego również we Lwowie Zbigniewa Herberta. Ponadto do redaktorki Czytelnika i Państwowego Instytutu Wydawniczego Ireny Szymańskiej, do redaktorki Wydawnictwa Literackiego i poetki w jednej osobie Ewy Lipskiej, a także do literaturoznawcy Romana Zimanda.

Zachęcamy również do lektury tekstu Przedlemowska fantastyka naukowa na blogu polona.pl.