Jedyny i niedokończony dramat Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
W środę, 4 sierpnia, będziemy obchodzili 77. rocznicę tragicznej śmierci Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Powstaniu Warszawskim.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogłosił rok 2021 Rokiem Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Z tej okazji Polskie Radio RDC (Radio dla Ciebie) jako pierwsze podjęło się realizacji radiowej adaptacji jedynego, niedokończonego dramatu poety.
Niezatytułowany przez poetę utwór dramatyczny powstawał od 1942 roku i zachował się w rękopisie w zbiorach Biblioteki Narodowej. Jest dziełem wciąż mało rozpoznanym, lecz w dorobku poety istotnym ze względu na podjęcie nowej formy, a także moralne credo artysty, które można wyczytać z kart rękopisu.
Rękopis składa się z niespełna 22 jednostronnie zapisanych kart. Utwór nie jest dokończony i posiada formę otwartą. Tekst zawiera liczne skreślenia i korekty, które dają wgląd w proces twórczy. Elementy warsztatu poetyckiego, takie jak dbałość o instrumentację zgłoskową i rytm wiersza, często modyfikowane przez poetę w trakcie pracy nad dramatem, są cennym zapisem, na podstawie którego możemy także obserwować kolejne warianty proponowanych przez niego rozwiązań lirycznych. Jest to tym ciekawsze, że znaczna część utworów i liryki Baczyńskiego, jaka zachowała się do naszych czasów, odznaczała się wielką dbałością typograficzną i estetycznym perfekcjonizmem: są to od początku do końca zaplanowane dzieła totalne, w których dopracowany został każdy szczegół zarówno w warstwie językowej, jak i graficznej. W tekście dramatu zaś widać kulisy tej pracy oraz to, w jaki sposób poeta dochodził do swojej kunsztownej formy.
W dramacie, obok wątków o charakterze autobiograficznym, rolę wiodącą odgrywają poszukiwania metafizyczne. W niedokończonym utworze poeta nawiązuje do wielkiej tradycji polskiego dramatu: w centrum rozgrywanych wydarzeń znajduje się bowiem dobrze znany z tradycji romantycznej moment przemiany bohatera. Tak dobrze znane z liryki Baczyńskiego synestezyjne opisy i uzewnętrznienia stanów psychicznych są tłem dla rozgrywających się w dramacie „narodzin żołnierza” i „narodzin poety”.
Dwoista tożsamość samego Baczyńskiego, który jako artysta stanął przecież przed grozą pytania, jak pogodzić udział w walce ze współczuciem wobec bliźnich, zostaje symbolicznie przedstawiona poprzez bohaterów dramatu: Piotra i Jana. Wizja dwóch postaw: heroicznego optymizmu i woli mocy reprezentowanej przez Piotra skontrastowana zostaje z pacyfizmem i humanizmem Jana. Ostateczne wywyższenie i afirmacja losu poety godzącego się na cierpienie wskazują na oczyszczającą moc wolności wyboru, która przeciwstawia się tragizmowi i nieuchronności sytuacji.
Tkanka dramatu zbudowana jest z kontrastów: dźwięku i ciszy, światła i mroku, połaci i szczegółu. Muzyka, a szczególnie wymienione w didaskaliach „Preludium deszczowe” Chopina pojawiające się na początku i na końcu dramatu, jest klamrą spinającą wydarzenia i wprowadzającą odbiorcę w zaprojektowany przez poetę nastrój momentów scenicznych. Innym występującym w dramacie utworem Chopina, który ma niewątpliwie symboliczny i ilustrujący wewnętrzne poruszenie bohaterów charakter, jest „Etiuda rewolucyjna”, którą Jan ćwiczy na fortepianie w III scenie. Połączenie słowa, dźwięku i obrazu ukazuje nie tylko wrażliwość i artystyczną świadomość poety, lecz także wprowadza odbiorcę w totalny, pełnozmysłowy odbiór dramatu. Widziadła, takie jak postać Gladiatora i duchy, które objawiają się bohaterowi-poecie, wynoszą tekst na płaszczyznę pytań metafizycznych, zaś konflikt pomiędzy sztuką a walką obrazują pytania, których znaczenia wykraczają poza dylematy rzeczywistości wojennej. Baczyński, jako poeta utożsamiany przez historyków literatury z głosem całego pokolenia artystów doświadczonego okropnościami wojny, przenosi te rozterki na poziom ponadczasowy i ogólnoludzki.
W zbiorach Biblioteki Narodowej znajdują się rękopisy Baczyńskiego z okresu przedwojennego i wojennego. W archiwum poety odnajdziemy wiersze, poematy, opowiadania, teksty krytycznoliterackie, wspomniany jedyny dramat, a także listy do rodziców oraz rysunki i grafiki powstałe w latach 1933–1944. Ważną część zbioru stanowią artystyczne zeszyty-albumy łączące w sobie tradycje „pięknej książki”, takie jak wpisany na Polską Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata” tomik W żalu najczystszym. Większość spuścizny Baczyńskiego została zakupiona przez Bibliotekę Narodową w latach 1963–1964. Pozostałe rękopisy wchodzące w skład tego zasobu wpływały w latach późniejszych (np. rękopis Baczyńskiego zawierający odpis wiersza La flûte verte Louisa Codeta, 1876–1914, i jego autorski przekład zakupiony w roku 2012).
Cała kolekcja utworów Krzysztofa Kamila Baczyńskiego dostępna jest w bibliotece cyfrowej polona.pl.
Zachęcamy również do wysłuchania adaptacji omawianego dramatu w radiu RDC – 1 sierpnia o godz. 17.05 oraz 4 sierpnia o godz. 21.05. Adaptacji i reżyserii niedokończonego dzieła Baczyńskiego podjęła się dyrektor literacka RDC Aleksandra Głogowska, a w rolach głównych występują Danuta Stenka i Piotr Fronczewski. Ważną rolę w spektaklu pełni muzyka skomponowana przez Marcina Nierubca.