Stanisława Samostrzelnika iluminowane wizerunki arcybiskupów gnieźnieńskich z XVI w.
Powstały w latach trzydziestych XVI wieku Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich (Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium) to wyjątkowy klejnot w zbiorach Biblioteki Narodowej. Księga niezwykłej urody i, można rzec, pełna blasku. Zachętą do jej obejrzenia może być szczegółowa analiza zabytku napisana przez Annę Wyszyńską w piątym rozdziale książki Pierwsze/Najstarsze.
Autorka zwraca uwagę, że Katalog to wspólne dzieło trzech osób związanych z Kościołem: działającego na dworze Jagiellonów słynnego historyka Jana Długosza; biskupa, dyplomaty i mecenasa kultury Piotra Tomickiego oraz zakonnika, artysty malarza i ilustratora Stanisława Samostrzelnika. Dla Długosza historyka było to – jak przyznaje Wyszyńska – drugie najważniejsze dzieło życia po kronice Królestwa Polskiego (Annales seu Chronicae incliti Regni Poloniae). Tym razem postanowił zebrać i opisać życiorysy wszystkich dotychczasowych arcybiskupów gnieźnieńskich. Zilustrowanie dzieła zlecił pół wieku później Piotr Tomicki.
Anna Wyszyńska podkreśla wyjątkowość zabytku, który łączy tradycję katalogów dostojników z nowożytną myślą portretową. Co ciekawe, wbrew tytułowi nie wysuwa na pierwszy plan arcybiskupów gnieźnieńskich, ale biskupów krakowskich, a tym samym osobę fundatora. Można więc uznać, że biskup Tomicki jako mecenas potrafił zadbać o własne interesy.
Malarz Stanisław Samostrzelnik stanął przed niezwykle trudnym zadaniem stworzenia imaginacyjnych wizerunków wysokiego duchowieństwa. I, jak można sądzić z ilustracji, poradził sobie z tym znakomicie. Anna Wyszyńska analizując poszczególne portrety dostojnych arcybiskupów zwraca uwagę na ważne szczegóły, ujawnia wiele pasjonujących ciekawostek, a także wskazuje na pewne zaskakujące podobieństwa. Doceniając fantazję Samostrzelnika dodaje, że nie tylko namalował on herby swoich postaci na podstawie istniejących opisów, ale nawet wymyślił je dla pierwszych arcybiskupów, którzy takowych herbów jeszcze nie posiadali.
Zachęcamy do lektury eseju Kilka uwag na temat miniatur w Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium.Vitae episcoporum Cracoviensium na blogu biblioteki cyfrowej POLONA.
Esej został opublikowany w książce Pierwsze/Najstarsze w zbiorach Biblioteki Narodowej, do nabycia w księgarni internetowej Biblioteki Narodowej.