Wierna rzeka w zbiorach Biblioteki Narodowej
Biblioteka Narodowa dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego zakupiła 7 grudnia 2013 roku na aukcji warszawskiego Antykwariatu Lamus kompletny rękopis powieści Wierna rzeka. Klechda Stefana Żeromskiego.
Rękopis pochodzi z 1912 roku i zawiera 257 numerowanych kart, oprawny jest w półskórek z epoki. Karty w kratkę wraz z kartą tytułową zapisane są starannym pismem Żeromskiego. Pisarz wprowadził nieliczne skreślenia i poprawki. Na wyklejce rękopisu znajduje się pieczęć własnościowa wskazująca, iż rękopis Wiernej rzeki znajdował się w księgozbiorze ks. Józefa Niedzieli, działacza śląskiego, zamordowanego przez Niemców w Dachau w 1942 roku.
Jedyny dotychczas znany rękopis Wiernej rzeki będący w posiadaniu autora powieści, a następnie jego córki, Moniki, został w 1950 roku wydobyty spod gruzów domu przy Rynku Starego Miasta 11 tak zbutwiały i spleśniały, że podjęto wówczas dramatyczną decyzję o komisyjnym spaleniu rękopisu. Na podstawie jego opisu możemy sądzić, iż był to brulion powieści, natomiast rękopis zakupiony przez Bibliotekę Narodową jest jej czystopisem, jednym z kilku zachowanych czystopisów utworów Stefana Żeromskiego.
Jak pisał prof. dr hab. Zdzisław J. Adamczyk o Wiernej rzece: „W żadnym innym utworze Żeromskiego, a być może także w żadnym polskim utworze literackim tak wyraźnie, z taką prostotą i ostrością nie zostało postawione pytanie o sens klęski, o sprawczą moc przegranej; w żadnym innym utworze nie został tak dobitnie ukazany tragizm naszej polskiej historii, tragizm narodu, który ze względu na swoje geopolityczne położenie musi, co kilkadziesiąt lat, najlepszych z kolejnych pokoleń – wysyłać na zagładę, na cierpienie i śmierć, byśmy zachowali naszą narodową tożsamość”.
Spuścizna Żeromskiego przechowywana w Bibliotece Narodowej stanowi reprezentatywny, znaczący i obszerny zbiór. Liczy ogółem 213 woluminów z rękopisami, maszynopisami i fotografiami. Całość spuścizny (z uwzględnieniem materiałów genealogicznych) obejmuje okres ok. 1500–1995, w tym autografy i korespondencję Żeromskiego z lat 1880–1925.
Monika Żeromska, córka pisarza, już w 1965 roku nawiązała współpracę z Biblioteką Narodową, przekazując wówczas i w kolejnych kilku latach pierwsze materiały ze spuścizny po ojcu: Różę: dramat niesceniczny, Białą rękawiczkę, Ponad śnieg bielszym się stanę, Powieść o Udałym Walgierzu. W latach osiemdziesiątych dołączyła do nich także bruliony Popiołów, a w latach dziewięćdziesiątych Dumę o hetmanie. Szczególnie znaczącą formą docenienia działań Biblioteki Narodowej dla zachowania i upowszechniania materiałów dotyczących Żeromskiego był fakt podarowania Bibliotece w 2002 roku przez Fundację na Rzecz Utrzymania Spuścizny po Stefanie Żeromskim rękopisu Przedwiośnia.
Poza tym materiały po Żeromskim trafiały do Biblioteki również z innych źródeł, sukcesywnie kupowane przez Bibliotekę lub Bibliotece darowane. Wśród nich znalazły się m.in. Uroda życia, „Uciekła mi przepióreczka w proso”, Walka z szatanem czy Wiatr od morza.
Natomiast obszerny zbiór korespondencji (około 1640 listów) zawiera listy m.in. od Stanisława Witkiewicza, Józefa Becka, Stanisława Brzozowskiego, Josepha Conrada, Adolfa Dygasińskiego, Józefa Hallera, Kazimiery Iłłakowiczówny, Jana Kasprowicza, Marii Konopnickiej, Jana Lechonia, Bolesława Leśmiana, Kornela Makuszyńskiego, Tadeusza Micińskiego, Tymona Niesiołowskiego, Elizy Orzeszkowej, Bronisławy Ostrowskiej, Bolesława Prusa, Stanisława Przybyszewskiego, Macieja Rataja, Władysława Reymonta, Marii Rodziewiczówny, Henryka Sienkiewicza, Ludwika Solskiego, Leopolda Staffa, Zofii Stryjeńskiej, Aleksandra Świętochowskiego, Juliana Tuwima, Józefa Wittlina, Aleksandra Zelwerowicza.
Biblioteka Narodowa posiada również zbiór istotnych materiałów biograficznych i dokumentów osobistych Żeromskiego, w tym przede wszystkim 22 tomy jego dzienników.
Wierna rzeka, którą Stefan Żeromski napisał w 1912 roku na zbliżającą się wówczas pięćdziesiątą rocznicę powstania styczniowego, w zbiorach Biblioteki Narodowej znalazła się teraz – na sto pięćdziesiątą rocznicę tegoż powstania.