Wystawa wokół Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej - Aktualności - Biblioteka Narodowa

O znaczeniu przypraw w dawnej Polsce świadczy fakt, że z danych zaczerpniętych z dworu Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi można wyczytać, iż w roku 1393 nadworny aptekarz Andrea („apothecarius Andrea”) formułował dla króla wyroby cukiernicze (confectus) i powidełka/elektuaria. Wykonywano je między innymi z cukru, miodu, cynamonu cejlońskiego, goździków, imbiru, pieprzu kubeba, aframonu madagaskarskiego, biedrzeńca anyżu. Powidełka i cukierki barwiono przy pomocy szafranu i pokrywano złotem lub srebrem.

Kulturalne znaczenie przypraw było na tyle znaczące, że w średniowiecznych rachunkach miast, dworów i zamków, wydatki na przyprawy zabezpieczano już 1 stycznia danego roku.

Pewna rewolucja kulturalno-gastronomiczna nastąpiła w Polsce po przybyciu Bony Sforzy d’Aragony (1494–1557). Wraz z nią renesansowa kultura żywienia, nowe trendy i produkty (w tym przyprawy) trafiły na nasze stoły. Dzięki działaniom Bony, w Polsce zadomowiły się szparagi, brokuły, niektóre odmiany sałat; możliwe, że miała także wpływ na introdukcję owoców z Nowego Świata — pomidorów i dyni. Za Panowania Zygmunta I Starego zaczęto powszechnie stosować migdały i marcepany.

Ale przyprawy w dawnej Polsce nie były stosowane tylko jako substancje do zmieniania walorów smakowych i olfaktorycznych żywności. Wyrabiano z nich także leki, kosmetyki, płacono przy ich pomocy również podatki! W ramach wystąpienia Aleksander K. Smakosz pokaże ewolucję stosowania przypraw w Polsce, na co wpływ miały zmiany kulturalne, gospodarcze i polityczne. Odpowiemy sobie też na pytanie, czy zawsze w Polsce było „Pieprzno i szafranno, moja mościa panno”?

Aleksander K. Smakosz — magister farmacji, obecnie doktorant w Katedrze Biologii i Biotechnologii Farmaceutycznej (Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu). Naukowo zajmuje się fitochemią, etnofarmakologią historyczną, toksykologią roślin, farmakognozją substancji aromatycznych i przypraw oraz historią kulinariów. Jest również redaktorem naczelnym wydawnictwa „Pharmacopola” oraz autorem artykułów i książek z zakresu historii farmacji i kulinariów (m.in. Historia naturalna przypraw, Etnofarmakologia rogu jednorożca).

Współcześnie asortyment aptek jest dosyć ograniczony; zresztą prawo ściśle określa zakres produktów, które w tych placówkach mogą być sprzedawane. Jednak cofając się już o 100–200 lat, zauważylibyśmy, że nikogo nie dziwią świece, różnorodne wyroby perfumeryjne, pierniki, wina aromatyczne, przyprawy, pomandery, pachnące octy, konfitury, miody ziołowe, lewatywy, produkty owadobójcze, preparaty do usuwaniu tatuaży, lakiery i politury… różnorodność oferty była naprawdę imponująca. Apteka często musiała pełnić nie tylko rolę Officina sanitatis, ale również sklepu chemicznego, magazynu rolniczego, hurtowni cukru i przypraw, a także przychodni.

W ramach spotkania Aleksander K. Smakosz przedstawi różnorodność produktów wykonywanych w dawnych aptekach (od XV do XX wieku), ich znaczenie dla lokalnych społeczności, receptury na te wyroby oraz techniki, jakie stosowano w ramach dawnej sztuki aptekarskiej.

Aleksander K. Smakosz — magister farmacji, obecnie doktorant w Katedrze Biologii i Biotechnologii Farmaceutycznej (Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu). Naukowo zajmuje się fitochemią, etnofarmakologią historyczną, toksykologią roślin, farmakognozją substancji aromatycznych i przypraw oraz historią kulinariów. Jest również redaktorem naczelnym wydawnictwa „Pharmacopola” oraz autorem artykułów i książek z zakresu historii farmacji i kulinariów (m.in. Historia naturalna przypraw, Etnofarmakologia rogu jednorożca).

Zielnik, herbarz, hortus siccus, hortus hortus mortum – te nazwy określają kolekcje spłaszczonych, ususzonych roślin. Nie jest znana dokładna data, kiedy po raz pierwszy ludzkość postanowiła w ten sposób konserwować rośliny. Możliwe, że zwyczaj ten ma starożytną, a nawet mitologiczną proweniencję. Otóż Flora chcąc zachować bukiety kwiatów, przynoszone jej przez Zefira, miała je otaczać materiałem i suszyć. Istnieją także informacje o pielgrzymach, którzy w średniowieczu zasuszali rośliny z Ziemi Świętej jako pamiątki. Jednak powyższe przykłady nie mają natury naukowej, botaniczno-farmaceutycznej. Tego rodzaju karty zielnikowe zostały wprowadzone do nauki w XVI wieku. W Polsce najstarszym zachowanym obiektem tego typu jest praca autorstwa Paola Boccone (lata 90. XVII wieku).

Pod pojęciem herbarzy rozumie się również botaniczno-medyczne dzieła zawierające ilustracje roślin, ich opisy wraz ze sposobami zastosowania. Były one najbardziej popularne w okresie renesansu, także w Polsce.

Zielniki stały się znaczącym źródłem informacji botaniczno-farmaceutycznej dzięki działaniom Carla von Linné (1707–1778). Niektórzy określają go mianem „ojca współczesnej taksonomii”. Po skodyfikowaniu przez niego gatunków roślin i zwierząt pojawiła się potrzeba wskazania osobnika typowego, na podstawie którego dokonano pierwszego opisu. Według Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Botanicznej, tego rodzaju egzemplarzem (tzw. leokotypem) jest najczęściej okaz zielnikowy lub ilustracja. Umożliwia to weryfikację, czy znaleziona przez nas roślina jest nowym gatunkiem, czy też stanowi inną formę taksonu już znanego. Ale to nie jedyna współczesna rola zielników.

Podczas wystąpienia Aleksander K. Smakosz opowie o historii zielników, ich znaczeniu dla współczesnej botaniki, fitochemii, rolnictwa, ekonomii, etc. oraz o współczesnych i historycznych metodach wykonywania tychże na potrzeby naukowe.

Aleksander K. Smakosz — magister farmacji, obecnie doktorant w Katedrze Biologii i Biotechnologii Farmaceutycznej (Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu). Naukowo zajmuje się fitochemią, etnofarmakologią historyczną, toksykologią roślin, farmakognozją substancji aromatycznych i przypraw oraz historią kulinariów. Jest również redaktorem naczelnym wydawnictwa „Pharmacopola” oraz autorem artykułów i książek z zakresu historii farmacji i kulinariów (m.in. Historia naturalna przypraw, Etnofarmakologia rogu jednorożca).

W 1886 roku Eliza Orzeszkowa rozpoczęła pisanie powieści Nad Niemnem. Koncepcja książki zakładała zanurzenie opisywanych wydarzeń w bogactwie przyrody. Precyzyjne opisy roślinności, będącej tłem dla losów bohaterów powieści, pisarka stworzyła dzięki zafascynowaniu botaniką. Wiedzę w tym zakresie poszerzała sięgając po różne źródła. Zaczęła też tworzyć zielniki. Zachowane do naszych czasów, wykonane jej dłońmi, artystyczno-botaniczne dzieła,zachwycają kunsztem i pomysłowością. Podczas spotkania omówiona zostanie historia „botanizowania” Elizy Orzeszkowej oraz przybliżone zostaną znane nam dzisiaj pamiątki po przyrodniczej pasji pisarki.

Sylwia Popławska – konserwatorka papieru. Absolwentka Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki oraz Studium Pedagogicznego przy Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Od 2015 roku zawodowo związana z macierzystym wydziałem, gdzie obecnie jest zatrudniona na stanowisku wykładowcy w Katedrze Konserwacji i Restauracji Starych Druków i Grafiki. Od 2019 roku pracuje także na stanowisku konserwatora zabytków w Muzeum Niepodległości w Warszawie. Laureatka nagrody Generalnego Konserwatora Zabytków i Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków w konkursie na najlepsze prace studialne, naukowe oraz popularyzatorskie, dotyczące ochrony zabytków i muzealnictwa w roku 2014. Uczestniczka wystawy Coming out najlepsze dyplomy ASP w Warszawie 2014. W 2018 roku otrzymała stypendium artystyczne m.st. Warszawy na realizację projektu pt. Skarby introligatorstwa ukryte w małych warszawskich bibliotekach. Autorka licznych realizacji konserwatorskich przy obiektach zabytkowych pochodzących ze zbiorów różnych instytucji państwowych, a także z kolekcji prywatnych.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstał pierwszy zielnik. Najstarsze zachowane herbaria datowane są na pierwszą połowę XVI wieku. Nie spełniają one wyśrubowanych norm wymaganych od dzisiejszych zielników naukowych, są jednak bardzo cennymi dowodami dokumentacji przyrodniczej prowadzonej przez dawnych badaczy. W polskich instytucjach najstarsze zachowane zielniki pochodzą z końca XVII i z XVIII wieku, zaś botaniczną „gorączkę” można zauważyć (również w zbiorach instytucjonalnych) w wieku XIX, także dzięki popularności działań etnobotanicznych, które podejmowała między innymi Eliza Orzeszkowa.

Już w pierwszej Historii zielników (1885) Jean-Baptiste Saint-Lager ubolewał nad tym, że niektóre cenne zabytki zielnikowe przetrwały do jego czasów w opłakanym stanie, padając ofiarami aktów wandalizmu lub przeciwnie – nadmiernej gorliwości w zabezpieczaniu okazów roślinnych przed owadami. Na szczęście, mimo kruchości materii, nadal możemy się cieszyć zielnikami powstałymi nawet przed pięciuset laty. Ochrona tych niezwykłych zabytków wiąże się jednak ze szczególnymi wyzwaniami. Podczas spotkania zostaną zaprezentowane różne rodzaje zielników oraz problemy związane z ich ochroną i konserwacją.

dr Magdalena Grenda-Kurmanow – konserwator obiektów zabytkowych na podłożu papierowym, adiunkt w Katedrze Konserwacji Starych Druków i Grafiki na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie. Pracę doktorską poświęciła badaniom zabytkowych zielników. Autorka książki Zielniki. Ochrona i konserwacja (2023).

Wykonane przez Elizę Orzeszkową artystyczno-botaniczne dzieła są przykładami obiektów będących wyzwaniem dla konserwatorów dzieł sztuki. Zostały stworzone z wykorzystaniem różnych materiałów, różnej jakości i podlegającym różnym procesom i skutkom starzenia. Konserwator, zanim rozpocznie prace przy zabytku, jest zobowiązany do dogłębnego poznania jego historii, sposobu wykonania oraz przyczyn i rodzajów występujących w nim zniszczeń. Wszystkie te etapy są istotne podczas określania najlepszego i najbezpieczniejszego sposobu zabezpieczenia danego obiektu na przyszłość. W ramach spotkania – wykorzystując projekt konserwacji jednego z zachowanych albumów kwiatowych autorstwa Orzeszkowej – zostanie omówiony proces prowadzący do wydłużenia istnienia bardzo wymagającego obiektu zabytkowego. Badania, które zostaną zaprezentowane podczas spotkania.

Sylwia Popławska – konserwatorka papieru. Absolwentka Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki oraz Studium Pedagogicznego przy Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Od 2015 roku zawodowo związana z macierzystym wydziałem, gdzie obecnie jest zatrudniona na stanowisku wykładowcy w Katedrze Konserwacji i Restauracji Starych Druków i Grafiki. Od 2019 roku pracuje także na stanowisku konserwatora zabytków w Muzeum Niepodległości w Warszawie. Laureatka nagrody Generalnego Konserwatora Zabytków i Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków w konkursie na najlepsze prace studialne, naukowe oraz popularyzatorskie, dotyczące ochrony zabytków i muzealnictwa w roku 2014. Uczestniczka wystawy Coming out najlepsze dyplomy ASP w Warszawie 2014. W 2018 roku otrzymała stypendium artystyczne m.st. Warszawy na realizację projektu pt. Skarby introligatorstwa ukryte w małych warszawskich bibliotekach. Autorka licznych realizacji konserwatorskich przy obiektach zabytkowych pochodzących ze zbiorów różnych instytucji państwowych, a także z kolekcji prywatnych.

„Uczenie się czegoś o ludzie, od ludu, śmiałabym porównać być może do wybierania garści ziarn konopnych z beczki maku” – tak rozpoczyna Eliza Orzeszkowa cykl szkiców, które ukazywały się pod tytułem Ludzie i kwiaty nad Niemnem w piśmie „Wisła” w latach 1888–1891. W tekstach tych wędrujemy razem z autorką przez nadniemeńskie łąki, przez opowieści ludzi mieszkających nad tą wielką rzeką i związanych z nią całym życiem, przez meandry fascynującej wiedzy zielarskiej, a także przez zakosy przesądów i stereotypów, , które rzutowały na opinię światłych inteligentów o białoruskiej społeczności nadniemeńskiej. Orzeszkowa opowiada nam inną historię: o głębokiej relacji łączącej ludzi i krajobraz, o rytmie rzeki i rytmach języka, o pieśniach, które wyrastają z barw określonego otoczenia; wreszcie – o ludziach, od których tego wszystkiego się dowiedziała, wiedźmach i lekarkach.

W trakcie spotkania dr hab. Małgorzata Litwinowicz przypomni te wątki. Wrócimy też wspólnie do fragmentów Nad Niemnem – „opisów przyrody”, które w obiegowej opinii stały się synonimem czegoś zbędnego i nudnego. Postara się także opowiedzieć o tym sposobie pisania jako praktyce medytacji miejsca, celebracji krajobrazu, w którym to, co naturalne pomyślnie łączy się z ludzkimi praktykami: pracą, ruchem, śpiewem.

dr hab. Małgorzata Litwinowicz – pracuje w Zakładzie Historii Kultury w Instytucie Kultury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim. Jest kulturoznawczynią, lituanistką i animatorka kultury. Zajmuje się problematyką polskiej nowoczesności, w szczególności kwestiami związanymi z przemianami medialnymi, wynalazczością i historią środowiskową XIX i wczesnego XX wieku. Zajmuje się też sztuką opowiadania – ostatnie zrealizowane projekty to widowiska narracyjne i słuchowiska Sól ziemi. Obywatele 1918 (na podstawie powieści Józefa Wittlina) oraz Historia Jakubowa. Opowieść ludowa chłopska i babska (na podstawie Słowa o Jakóbie Szeli Brunona Jasieńskiego). Autorka książek: Zmiana której nie było. Trzy próby czytania Reymonta (2019), O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie historycznym byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego (2008). Pracuje obecnie nad projektem Przyswajanie. Kulturowa historia morza w dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce.

Orzeszkowa przez lata tworzyła różne dekoracje z własnoręcznie zebranych i zasuszonych roślin. Ozdabiała przedmioty użytku codziennego – zakładki do książek, abażury do lamp, papeterie… Wykonała także kilka albumów kwiatowych będących pięknymi upominkami dla jej najlepszych przyjaciół oraz cennymi „fantami” przekazywanymi na aukcje charytatywne organizowane w szczytnych celach. Zachowane do naszych czasów albumy zawierają dedykacje i inicjały obdarowanych osób. Podczas warsztatów wspólnie wykonamy duże kompozycje kwiatowe odwzorowujące technologicznie dzieła Orzeszkowej. Będzie to swoisty współczesny hołd dla działalności pisarki. Na atłasowych podłożach, zamkniętych w tekturowych ramkach ze złoconymi fazami, wykleimy artystyczne kompozycje oraz inicjały Orzeszkowej, tworząc tym samym upominek dla niej – taki, jakimi ona obdarowywała najbliższych jej sercu.

Sylwia Popławska – konserwatorka papieru. Absolwentka Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki oraz Studium Pedagogicznego przy Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Od 2015 roku zawodowo związana z macierzystym wydziałem, gdzie obecnie jest zatrudniona na stanowisku wykładowcy w Katedrze Konserwacji i Restauracji Starych Druków i Grafiki. Od 2019 roku pracuje także na stanowisku konserwatora zabytków w Muzeum Niepodległości w Warszawie. Laureatka nagrody Generalnego Konserwatora Zabytków i Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków w konkursie na najlepsze prace studialne, naukowe oraz popularyzatorskie, dotyczące ochrony zabytków i muzealnictwa w roku 2014. Uczestniczka wystawy Coming out najlepsze dyplomy ASP w Warszawie 2014. W 2018 roku otrzymała stypendium artystyczne m.st. Warszawy na realizację projektu pt. Skarby introligatorstwa ukryte w małych warszawskich bibliotekach. Autorka licznych realizacji konserwatorskich przy obiektach zabytkowych pochodzących ze zbiorów różnych instytucji państwowych, a także z kolekcji prywatnych.