100-lecie traktatu ryskiego
Rzeczpospolita Polska zawarła 18 marca 1921 roku w Rydze traktat pokojowy z Rosją i Ukrainą Radziecką, który zakończył dwuletnie zmagania wojenne Polaków z państwem bolszewików.
Zwycięstwa oręża polskiego w Bitwie Warszawskiej i operacji niemeńskiej w 1920 roku zmusiły władze sowieckie do ustępstw, które znalazły swój wyraz w preliminariach pokojowych.
Wedle porozumienia pokojowego granica wschodnia odrodzonej Rzeczypospolitej biegła na odcinku północnym mniej więcej wzdłuż linii II rozbioru (1793), z wyraźnymi korektami na rzecz strony polskiej, która uzyskała między innymi Nieśwież. Ukraina Radziecka uznała przynależność do Polski całości dawnego zaboru austriackiego, w wyniku czego południowy odcinek granicy wschodniej wyznaczała rzeka Zbrucz. Niestety, za wschodnią granicą pozostało blisko milion osób narodowości polskiej, które w 1937 roku padły ofiarą masowego terroru w ramach tzw. operacji polskiej NKWD. W 1921 roku nikt jednak nie mógł przewidzieć, do czego mogą posunąć się rządzący na Kremlu komuniści.
Postanowienia pokoju ryskiego miały ogromne znaczenie dla polskich bibliotek, archiwów i muzeów, bowiem artykuł XI głosił, że:
„Rosja i Ukraina zwracają Polsce następujące przedmioty, wywiezione do Rosji lub Ukrainy od 1 stycznia 1772 r. z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:
- wszystkie trofea wojenne (na przykład chorągwie, sztandary, wszelkie znaki wojskowe, działa, broń, regalia pułkowe itp.) jak również trofea zabrane od roku 1792 Narodowi Polskiemu w jego walce o niepodległość przeciw carskiej Rosji […].
- biblioteki, księgozbiory, archeologiczne i archiwalne zbiory, dzieła sztuki, zabytki oraz wszelkiego rodzaju zbiory i przedmioty o wartości historycznej, narodowej, artystycznej, archeologicznej, naukowej lub w ogóle kulturalnej”.
Miało to fundamentalne znaczenie, albowiem od momentu wywiezienia biblioteki nieświeskiej do Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu ziemie polskie były systematycznie pozbawiane mienia kulturowego, które zasilało zbiory nie tylko stolicy imperium carów, ale wielu innych miejsc tego ogromnego państwa. Do Polski wróciło wiele bezcennych dzieł sztuki (w tym pomnik ks. Józefa Poniatowskiego, obecnie stojący przed Pałacem Prezydenckim), „cudem do Polski” wracały archiwalia i zbiory biblioteczne.
Pierwsza polska biblioteka narodowa – Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich zwana – została z rozkazu Katarzyny II wywieziona z Warszawy po III rozbiorze. Nad Newą stała się zalążkiem Cesarskiej Biblioteki Publicznej. Dzięki postanowieniom pokoju ryskiego ogromna część tej wspanialej książnicy (w tym niemal wszystkie rękopisy) w okresie międzywojennym wróciła do Warszawy. Przejęcie przez powołaną w 1928 roku Bibliotekę Narodową odzyskanych z ZSRR zbiorów Załuskich stało się namacalnym dowodem ciągłości tradycji bibliotekarstwa polskiego.