Zbiory kartograficzne - Biblioteka Narodowa

EN

Zbiory kartograficzne

Na koniec 2020 roku zbiory kartograficzne BN liczyły 143 500 jednostek.

Gromadzeniem, opracowaniem, przechowywaniem i udostępnianiem zbiorów kartograficznych w Bibliotece Narodowej zajmuje się Zakład Zbiorów Kartograficznych.

Atlasy

Najcenniejszą grupę zbiorów stanowią atlasy, a zwłaszcza licząca ponad 300 pozycji kolekcja atlasów starodrucznych. Najstarszym z nich jest strasburskie wydanie Geografii Ptolemeusza z 1522 roku. Z 1550 roku pochodzi wydana w Bazylei pierwsza łacińska edycja dzieła Cosmographia universalis Sebastiana Münstera. Zawiera ona znaczną liczbę map, planów i panoram miast, w tym także z obszaru Polski. Na rok 1554 datowany jest morski atlas Tabulae antiquae delineatae ab Angelo Comite Freducci Anconitano, zawierający pięć rękopiśmiennych, pięknie kolorowanych map na pergaminie.

Osiem znakomicie zachowanych pergaminowych map morskich zawiera dzieło Geographicae tabulae in charta pergamena Antoniusa Milla z 1583 roku. W roku 2008 w wydawnictwie Biblioteki Narodowej opublikowano reprintowe wydanie atlasu, uzupełnione obszernymi komentarzami historycznymi i konserwatorskimi.

Zbiory kartograficzne Biblioteki Narodowej poszczycić mogą się także znaczącą kolekcją atlasów Abrahama Orteliusa, który pierwszy wydał zbiór nowożytnych map jako spójne merytorycznie i edytorsko dzieło. Wśród zgromadzonych ośmu różnych wydań Theatrum orbis terrarum jest zarówno pierwsze z 1570 roku, jak i ostatnie, pośmiertne z 1603 roku, zawierające większość map jego autorstwa.

W zbiorach znajdują się również tomy z łacińskich i niemieckich edycji Civitates orbis terrarum (z lat 1572–1618) Georga Brauna i Fransa Hogenberga uznawanego za uzupełnienie tematyczne atlasów Orteliusa, a zawierające dawne widoki miast.

Z przełomu XVI i XVII wieku pochodzi też wydane w Amsterdamie przez Jodoka Hondiusa dzieło słynnego niderlandzkiego reformatora kartografii, Merkatora (Gerarda Kremera), który jako pierwszy użył określenia atlas na wydany przez siebie zbiór map. W kolekcji narodowej książnicy znajduje się sześć wydań Atlas sive cosmographicae meditationes, w tym najcenniejsze z 1607 i 1623 roku.

Twórczość kartograficzną XVII wieku reprezentują ponadto liczne atlasy znanej amsterdamskiej Officina Blaeviana: 15 woluminów zawierających ponad 1000 pięknie zdobionych i kolorowanych map, w tym datowaną na 1613 rok mapę Wielkiego Księstwa Litewskiego (Magni Dvcatvs Lithvaniae [...] exacta descriptio), sztychowaną przez Tomasza Makowskiego.

W tymże wieku ukazały się także atlas morski Le Neptune François, opublikowany przez Huberta Jaillot w 1693 roku, oraz wydane w 1696 roku w Norymberdze dzieło De rebus a Carolo Gustavo [...] gestis autorstwa Samuela Pufendorfa, z widokami i planami wielu polskich miast wykonanymi podczas „potopu” szwedzkiego przez Eryka Jönsona Dahlbergha. Spośród 174 przechowywanych w Zakładzie XVIII-wiecznych atlasów na szczególną uwagę zasługuje niezwykle rzadki Atlas Maior Fredericka de Wita, wydany w Londynie po 1715 roku przez Christophera Browne`a.

Z wieku XVIII pochodzą także atlasy wydawane przez znaną norymberską oficynę Homanna i jego spadkobierców. Do szczytowych osiągnięć tych ostatnich zaliczyć należy Atlas Silesiae, zawierający pięknie zdobione mapy księstw śląskich. Wyrytowane przez Tobiasa Mayera i Johanna Matthiasa Hasego na podstawie zdjęć topograficznych i map rękopiśmiennych wykonanych pod kierunkiem Johanna Wolfganga Wielanda dokończył Mattheus von Schubart.

W zasobie kartograficznym BN znajduje się kilkaset atlasów XIX-wiecznych. Są to między innymi: atlas opracowany przez Joachima Lelewela jako załącznik do dzieła Moyen Âge, Atlas de l`ancienne Pologne Feliksa Wrotnowskiego z 1850 roku, a także wydany na przełomie XIX i XX wieku Wielki Atlas Geograficzny [...] Wacława Nałkowskiego i Andrzeja Świętochowskiego.

Rok 1908 rozpoczyna nową epokę w dziejach kartografii polskiej. Wówczas to ukazał się Atlas geograficzny (wydawany później pod tytułem Mały atlas geograficzny – 20 wydań do 1963 roku), przełomowe dzieło twórcy polskiej kartografii szkolnej Eugeniusza Romera. W zbiorach kartograficznych BN znajdują się liczne dzieła opracowane i wydane przez tego wybitnego kartografa: Geograficzno-statystyczny atlas Polski z 1916 roku, przygotowywany z myślą o przyszłych granicach odrodzonej Polski i wykorzystany na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku, Atlas kongresowy (Atlas des problèmes territoriaux de la Pologne), opracowany na podstawie materiałów z tej konferencji, a także kolejne wydania Powszechnego atlasu geograficznego.

Do interesujących kartografików XX-wiecznych dodać należy Monumenta Poloniae Cartographica – faksymilowe wydanie najważniejszych dawnych map Polski, opracowane przez Karola Buczka, opublikowane w 1939 roku i w tymże roku prawie całkowicie zniszczone przez Niemców. W zbiorach BN znajdują się dwa spośród nielicznych ocalałych egzemplarzy.

Mapy

Najstarsze z przechowywanych w Zakładzie map luźnych to obiekty XVI-wieczne. Wiele z nich pochodzi ze znanych dzieł Münstera, Orteliusa, Merkatora lub kolejnych wydań Geografii Ptolemeusza. Są wśród nich egzemplarze mapy Poloniae finitimarumque locorum descriptio Wacława Grodeckiego oraz Poloniae, Lituaniaeq. descriptio Wacława Grodeckiego i Andrzeja Pograbki, pochodzące z różnych wydań Theatrum orbis terrarum Abrahama Orteliusa.

Z datą 1562 ukazała się mapa Germaniae Omniumque eius prouinciarum, atque Austriae, Boemiae, Vngarie, Carinthiae, Poloniae, [...], Lithuaniae..., miedzioryt wydany w Wenecji przez Fernanda Berlellego. Jest to ostatnia przeróbka znanej mapy Mikołaja z Kuzy. Na uwagę zasługuje także Tabula Europae III – mapa środkowej Europy z weneckiego wydania Geografii Ptolemeusza z roku 1548, wykonana przez włoskiego kartografa Jakuba Gastaldiego. Równie cenne są egzemplarze drzeworytowej mapy Poloniae et Ungariae nova descriptio z kolejnych edycji Cosmographia universalis Münstera, będącej przeróbką mapy Bernarda Wapowskiego.

Licznie reprezentowane są mapy z XVII wieku, z których znaczna część to także mapy atlasowe. Cechuje je piękna, bogata ornamentyka i dbałość o kunsztowną formę wydawniczą. Do najbardziej znanych zaliczyć należy A newe mape of Poland Johna Speeda z 1626 roku i Tabula Nova Poloniae et Silesiae Nicolas'a Piscatora (Visschera) z 1633 roku, bogato zdobione winietami miast i rysunkami postaci reprezentujących ówczesne stany społeczne. Równie interesująca mapa Polski (Tabula nova totius Regni Poloniae...) Nicolas'a Sansona d`Aberville, wydana została w 1655 roku w Amsterdamie przez Nicolaesa Visschera (syna).

Na uwagę zasługuje także opracowana przez Eilharda Lubinusa dwunastoarkuszowa mapa Pomorza Zachodniego w skali 1:225 000, która ze względu na niezwykłą dokładność rysunku oraz walory estetyczne uznawana jest za jedno ze szczytowych osiągnięć kartograficznych XVII wieku.

Do najcenniejszych obiektów zaliczyć należy także mapę z przełomu XVII i XVIII wieku, ukazującą przebieg granicy austriacko-tureckiej po traktacie karłowickim z 1699 roku.

W 2008 roku zbiory kartograficzne Biblioteki Narodowej wzbogaciły się o rzadki i jednocześnie bardzo efektowny plan Warszawy z 1762 roku autorstwa Pierre'a R. de Tirregaille'a: Plan de la ville de Varsovie : dedie a S. M. Avgvste III Roi de Pologne, Electevr de Saxe etc. etc., levé par ordre de S. E. M. le Comte Bielinski Grand Marechal de la Covronne.

W wieku XVIII, dzięki mecenatowi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, nastąpił szybki rozwój polskiej kartografii. Powstało wówczas szereg map, zaliczanych do znaczących osiągnięć sztuki kartograficznej. Wśród nich istotne miejsce zajmują między innymi: mapa Spiszu w skali 1:167 000 autorstwa Floriana Czakiego, wydana w 1760 roku, a także odbita w 1770 roku na jedwabiu Carte Générale et nouvelle de toute la Pologne, du Grand Duché de Lithuanie et pays limitrophes Bartłomieja Folino w skali 1:1 245 000.

W zbiorach Zakładu znajdują się również pierwsze mapy wieloarkuszowe Polski, z których warto wymienić wydaną w 1771 roku przez Jana Jakuba Kantera Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae...nova mappa geographica w skali ok. 1:675 000 oraz opracowaną przez Theodora Philippa von Pfau Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae nova mappa geographica concessu Borussorum regis (1771–1772) w skali ok. 1:525 000, która posłużyła prawdopodobnie do wyznaczania granic pierwszego rozbioru Polski. W grupie tej znajduje się również wydana w 1772 roku w Londynie w opracowaniu Giovanniego Antonia Rizzi Zannoniego efektowna Carte de la Pologne w skali ok. 1:692 000, pierwsza szczegółowa mapa Polski przedrozbiorowej powstała z inicjatywy polskiego magnata Józefa Aleksandra Jabłonowskiego.

Istotną pozycję w zbiorach stanowią szczegółowe mapy województw w skali ok. 1:225 000: sandomierskiego, lubelskiego, płockiego i ziemi dobrzyńskiej, krakowskiego i księstwa siewierskiego autorstwa Karola de Perthées, kartografa wojskowego w służbie Stanisława Augusta, wydane w Paryżu w latach 1791–1792, oraz opublikowana w Petersburgu w 1809 roku mapa województwa rawskiego.

Spośród dzieł obcych z tego okresu w kolekcji kartograficznej BN znalazł się plan Wersalu wykonany w latach 1764–1773 przez Alexandre’a Berthiera. Dzieło to, wydane w 1807 roku i dedykowane Napoleonowi Bonaparte, zachwyca kunsztem, precyzją i lekkością rysunku.

Wśród polskich map XIX-wiecznych do najbardziej wartościowych zaliczyć trzeba Topograficzną kartę Królestwa Polskiego (tzw. Mapę Kwatermistrzostwa) w skali 1:126 000, wydaną w 1843 roku z datą 1839. W zbiorach kartograficznych znajdują się również nadzwyczaj cenne fotokopie arkuszy tej mapy, którą jako pierwszą powielono w 1863 roku techniką fotograficzną.

Potrzebom narodowego miała służyć miała Karta dawnej Polski Wojciecha Chrzanowskiego w skali 1:300 000, opracowywana i wydana w Paryżu w 1859 roku. Choć ze względu na brak lasów nie spełniła swego pierwotnego zadania, zaliczana jest jednak do największych osiągnięć polskiej kartografii XIX-wiecznej.

Na uwagę zasługuje ponadto licznie reprezentowana kolekcja interesujących map przeglądowych oraz tematycznych (drogowych, kolejowych, gospodarczych, geologicznych, historycznych) Królestwa Polskiego takich autorów, jak JuliuszKolberg, Friedrich Bernhard Engelhardt, Leonard Chodźko, Marceli Gotz, JadwigaWójcicka, Józef Michał Bazewicz, Stanisław Majerski i in. W tej grupie nie można pominąć pierwszej polskiej mapy geologicznej: Carta geologica totius Poloniae, Moldaviae, Transylvaniae et partis Hungariae et Valachiae, opracowanej przez Stanisława Staszica w latach 1806–1810, ostatecznie opublikowanej w 1815 roku.

Wydawnictwa kartograficzne z okresu II Rzeczypospolitej reprezentowane są głównie przez mapy dwóch najważniejszych ośrodków: lwowskiego, kierowanego przez Eugeniusza Romera (Książnica-Atlas), i warszawskiego, reprezentowanego głównie przez Wojskowy Instytut Geograficzny. Wybitne dokonania tych dwóch instytucji sprawiły, że polska kartografia, zarówno ogólna, jak i wojskowa, szybko osiągnęła najwyższy poziom międzynarodowy. W zbiorach BN znajduje się większość map szkolnych i topograficznych, wydanych w dwudziestoleciu międzywojennym.

Do nadzwyczaj cennych dokumentów kartograficznych zalicza się wydawnictwa konspiracyjne z lat 1942–1944 opracowane na potrzeby walki z okupantem. W zbiorach znajduje się kilkadziesiąt map wydanych przez drukarnie podziemne, wśródnich czteroarkuszowa mapa Warszawy w skali 1:25 000, przygotowana w związku z planowanym wybuchem powstania warszawskiego.